De Bonobo architect

This is the Dutch translation of The Bonobo Architect.

Voor een succesvolle implementatie van architectuur in een organisatie, of het nu een project is of een multinational enterprise, is het karakter van de architect (-en) van groot belang. Niet verbazingwekkend. Wij weten allemaal dat de mens de belangrijkste factor is in het spel. Toch?

Zeker in het spel in en rond politiek “zwaar geladen” organisaties (en welke organisatie is dat niet?) leven allerlei opvattingen en ideeën over leiderschap en welke karaktereigenschappen nu het meest “effectief” zijn. Een aantal van die ideeën worden “ondersteund” vanuit min of meer gefundeerde kennis die wij hebben over de biologische eigenschappen van de mens. Of misschien moet ik zeggen de “dierlijke” eigenschappen van de mens.

Over de intrinsieke aard van de mens doen allerlei verhalen de ronde. Is de mens “van nature” een sociaal wezen? Of is ieder individu “van nature” zelfzuchtig en egoïstisch? Gaan we voor overleving van onszelf, desnoods ten koste van anderen? Of hebben wij een “ingeboren” besef van het belang van het grote geheel, en het feit dat het voor de overleving van de “groep” of de “soort” soms beter is individuen, en dan met name onze eigen individualiteit, op te offeren? Of in ieder geval op het tweede plan te zetten?

Ik weet het antwoord op deze vragen niet. Alleen heb ik gemerkt dat het verhaal van de mens als “jager”, en de constatering dat de mens “altijd” al oorlogen heeft gevoerd en zich door agressie heeft laten leiden, mij nooit heeft geboeid. Er is voldoende materiaal om andere hypotheses minstens even serieus te nemen. Geïnspireerd door het baanbrekende werk van Marija Gimbutas en vele anderen die een beeld schetsen van onze menselijke geschiedenis dat radicaal anders is dan het gangbare. Net zoals de algemene constatering van het leven als beheerst door “survival of the fittest” mij altijd in de oren heeft geklonken als een politiek gekleurde neerslag van de tijdgeest waarin die zinsnede is ontstaan, zo rond 1860. Een periode waarin de burgeroorlog in de Verenigde Staten woedde, Denemarken en Duitsland in oorlog raakten, Oostenrijk Duitsland binnenvalt, Japan wordt aangevallen door meerdere landen, Rusland oorlogen voerde langs zijn grenzen. Tegelijk begon de emancipatie van kleurlingen en vrouwen schoorvoetend, waardoor voor de gevestigde orde allerlei “zekerheden” bedreigd werden.

Onze nauwste verwanten in het dierenrijk, de chimpansees en de bonobo’s kunnen wellicht dienen als referentiemateriaal. Relatief buiten de invloed van onze menselijke tijdgeest (hoewel ik daarover twijfels heb in het bijzonder met betrekking tot de chimpansees, die aan intensief contact met mensen hebben blootgestaan en de laatste jaren een ingrijpend veranderproces lijken door te maken, maar daarover wellicht een andere keer meer) spiegelen deze wezens aspecten van onze eigen aard.

Naar beide soorten is onderzoek gedaan. De chimpansee het langst, want de bonobo is pas “ontdekt” in 1929. Iedereen heeft van Jane Goodall gehoord die jarenlang samen heeft geleefd met enkele chimpansee groepen. De naam die het meest is verbonden met de bonobo, een andere mensaap die minstens even nauw is verwant aan de mens, is de Nederlandse etholoog en primatoloog Frans van der Waal. Over de cognitieve mogelijkheden van de bonobo kun je bijvoorbeeld iets lezen over Kanzi,

Beide soorten zijn bijna symbolisch voor de twee door mij hierboven genoemde tegenstellingen:

• de mens als in wezen gedreven door agressie, zelfbehoud, seksuele mannelijke dominantie (chimpansee)
• of de mens als een sociaal wezen dat de groep en de soort boven zijn eigen zelfbehoud stelt, en vrouwelijke dominantie (bonobo).

Ik gebruik vooral het onderzoek naar die bijzondere en intrigerende mensaap, de bonobo, om een stijl van architectuur te introduceren die kan functioneren als een genezende kracht in organisaties die worstelen met hun “chimpansee” aard.

Wat zijn nu die bijzondere eigenschappen van de bonobo?

Eerst even een potentieel misverstand uit de weg ruimen. De bonobo mensaapsoort wordt vaak wel de “seksuele aap” genoemd. Menselijke waarnemers viel het al heel snel op dat binnen bonobo groepen seks voortdurend wordt gebruikt om conflicten te sussen en spanningen te ontladen. Ik wil niet suggereren dat wij die strategie in onze organisaties in gelijke mate moeten toepassen. Het gaat mij meer om andere eigenschappen en strategieën, en die wil ik hier graag voor het voetlicht brengen.

Omgaan met conflicten

De Bonobo apen hebben een manier van sociale interactie ontwikkeld die zeer effectief is in het omgaan met conflicten. Waar grote aantallen individuen samengroepen zullen altijd conflicten ontstaan. Bonobo apen proberen conflicten niet uit de weg te gaan, te vermijden of te voorkomen. Ze zijn juist meesters in het omgaan met conflicten, een conflict onmiddellijk onderhanden nemen.

Een experiment, beschreven door Brian Hare, waarbij zowel chimpansees en bonobos werden uitgedaagd. Voedsel lag op een platform dat alleen binnen handbereik gebracht kon worden als de groep samenwerkte. Beide groepen slaagden erin om het voedsel te pakken te krijgen. Maar het verschil was groot. De bonobos waren veruit het snelst. Zij begonnen met samen spelen, en het voedsel werd vrolijk verdeeld in de groep. De chimpansees worstelden vanaf het begin met hun onderling competitief gedrag en maakten uiteindelijk ruzie over het verkregen voedsel.

Brian Hare heeft ook de theorie dat bonobos zichzelf gedomesticeerd hebben, ongeveer vergelijkbaar met mensen die honden gedomesticeerd hebben: Tame Theory: Did Bonobos Domesticate Themselves?.

Hoe je het ook bekijkt, bonobos lijken in velerlei opzicht beschaafder dan chimpansees. Of mensen. Het is zeker niet zo dat conflicten in bonobo gemeenschappen niet voorkomen. Integendeel, er zijn voortdurend onenigheden, zoals in elke gemeenschap. Maar zoals Frans de Waal constateert: er is geen enkel geval bekend van bonobos die door hun soortgenoten fysiek verwond zijn, iets dat bij chimpansees aan de orde van de dag is, tot hele moordpartijen aan toe. Het eerste dat bonobos doen wanneer conflicten zich voordoen is interveniëren. Gewoonlijk zijn het vrouwen die dat doen. Hoog geplaatste vrouwen dwarsliggen is iets dat je in een bonobo gemeenschap beter niet kunt wagen. Alle vrouwen werken dan samen om je de mond te snoeren maar doen dat met een variatie aan technieken, waar spel en seks niet in ontbreken. Het is onmogelijk ruzie te blijven maken wanneer je verleid wordt!

In bonobo groepen wordt constant gewerkt aan sociale cohesie, en conflicten lijken vaak juist een extra hulpmiddel of gereedschap om die cohesie te versterken.

De manier waarop veel mensen conflicten aangrijpen om in hun gelijk te gaan zitten maakt juist die interactie die de openingen moet leveren om het conflict op te lossen onmogelijk. Als je jezelf in groepen isoleert waarin je je gelijk krijgt, van gelijkgezinde mopperaars, lever je een bijdrage aan een voedingsbodem voor nieuwe en herhalende en escalerende conflicten.

Er zit niet veel anders op, wanneer we werkelijk op deze planeet met elkaar willen samenleven, meteen actie te ondernemen bij welk conflict dan ook, en partijen met elkaar in contact te brengen. Niet laten sudderen, niet je van elkaar afkeren, niet de ander tot de “vijand” bombarderen, maar erkennen en bevestigen dat we gedeelde behoeftes hebben.