From the Mist

Dit artikel geeft een andere definitie aan Business Intelligence (afgekort BI). Oh ketterij! Ik probeer “intelligentie” te definiëren, in relatie tot data, informatie en kennis. Hierdoor hoop ik dichter in de buurt te komen van de vierde “poot” van intelligentie, namelijk “wijsheid”.

Intelligentie

Intelligentie is een lastige koe om bij de horens te vatten. Om te beginnen enkele definities.

De (engelse) Wikipedia definitie is:

Intelligence has been defined in many different ways including, but not limited to, abstract thought, understanding, self-awareness, communication, reasoning, learning, having emotional knowledge, retaining, planning, and problem solving.

Wikipedia

De (eveneens engelse) woordenboek definitie:

Noun

1. The ability to acquire and apply knowledge and skills.
2. The collection of information of military or political value: “military intelligence”.

Synonyms
understanding – intellect – information – mind – wit

Als mensen hebben wij het idee dat intelligentie vooral iets menselijks is, hoewel mij opgevallen is dat de laatste tijd steeds meer wetenschappelijke onderzoeken blijk geven van verbijstering over de onverwachte mate van intelligentie bij dieren en zelfs planten (bijv. bij het reageren op insecten invasies). Hierbij gebruikte criteria zijn bijvoorbeeld het zich bewust zijn van objecten ook al zijn die verborgen of voor de zintuigen niet direct zichtbaar, het kunnen omgaan met oorzaak-gevolg relaties, en het kunnen toepassen van zelfbeheersing.

Feitelijk is intelligentie alleen af te leiden “in relatie tot”. Dat wil zeggen: het gedrag dat iemand vertoont kun je alleen als “intelligent” benoemen wanneer je in staat bent zelf dat gedrag als “intelligent” te herkennen. Het zegt dus ook altijd iets over je eigen intelligentie! In die zin kan ik mij zeer wel voorstellen dat iemand buitengewoon intelligent is, maar dat ik dat als zodanig niet kan herkennen en die persoon wellicht als “dom” kwalificeer, alleen omdat ik de reikwijdte of het toepassingsgebied van de intelligentie niet kan bevatten. Is het “intelligent” als een moeder zichzelf opoffert voor haar kroost? Welk perspectief gebruiken wij om dat te meten? De moeder? De kinderen? De menselijke soort? Het leven op deze planeet in zijn geheel?

Goed. Voldoende filosofie. Wat heeft dit voor relatie met informatiemanagement en enterprise architectuur?

De kennispyramide

Een belangrijk aspect van intelligentie is “kennis”. Om beslissingen te kunnen nemen en “intelligent” gedrag te vertonen maken levende wezens gebruik van kennis. Er zijn de volgende kennisbronnen te onderscheiden:

1. via de zintuigen (kennis van de direct waarneembare omgeving)
2. “tacit” kennis (kennis die aangeleerd is en geïnternaliseerd)
3. via direct of indirect raadpleegbare kennisbronnen (zoals publicaties)

De laatste is feitelijk een “bevroren” versie van de eerste twee. De menselijke intelligentie heeft, door de uitvinding van spraak, schrift en boekdrukkunst, kortom taal, een buitengewoon krachtig gereedschap voor het opbouwen van deze kennisbron doen ontstaan. Korzybski noemt dit ook wel “time-binding”: door de taal heeft de mens tijd en ruimte overwonnen, tenminste voor wat betreft het overdragen van kennis (zie ook Lossless Modeling).

Socrates was een groot tegenstander van de inspanningen van Athene om zijn burgers te alfabetiseren (zie bijv. Dialogues of Plato, Phaedrus, pp. 275-277 (trans. Benjamin Jowett, Oxford University Press), te verkrijgen via Project Gutenberg). Hoewel taal als mondelinge overlevering ook al een vorm van time-binding is, was dat voor Socrates nog iets levends. En omdat taal leeft, en de mondelinge overdracht van kennis (in de vorm van een verhaal) onderhevig is aan de interactie tussen spreker en luisteraar, en daardoor de luisteraar de spreker ter verantwoording kan roepen in de gespreksdialectiek, had hij hier minder moeite mee. Maar de valse autoriteit van het geschreven woord, de onmogelijkheid om de spreker (in veel gevallen) om nadere uitleg te vragen en zijn verhaal te duiden, maakte het voor hem tot een gruwel. Het zou de intelligentie benadelen was zijn overtuiging.

Voor veel mensen is de autoriteit van kennis veel te absoluut. Er is geen verhaal om de kennis te toetsen. En we kunnen al helemaal niet met het verhaal spelen. Hierdoor is de waarde van kennis minder. Hierdoor wordt de intelligentie van de gebruiker of bezitter van deze kennis niet ondersteund of wellicht zelfs, zoals Socrates vreesde, gehandicapt. Spelen met een verhaal betekent dat ermee geëxperimenteerd kan worden, dat verschillende scenario’s uitgewerkt kunnen worden, dat je het voor je ziet, in beelden, in geluid, in zintuiglijke impressies. Spelen betekent risicoloos uitproberen, terug kunnen keren naar een vorig staat zonder inspanning. Statische representaties ontberen deze faciliteit ten enen male.

Data

Data is de basis kennisbron. Het document, de zintuiglijke input. Op zich heeft data geen enkele betekenis. De waarneming van iets heeft geen enkele betekenis. Het toekennen van betekenis aan data is een cognitieve actie. Het is echter een misvatting te denken dat intelligentie begint met data. Zelfs zintuiglijk is dit niet het geval. De zintuigen zelf zijn evolutionair niet willekeurige sensoren die elektromagnetische straling of geluidsgolven gingen opvangen. De zintuigen zelf zijn moeilijk los te zien van de betekenis van de input, en wij zouden net zo goed kunnen zeggen dat de betekenis van de input aan het ontstaan van de zintuigen heeft bijgedragen als andersom. Zo is een document, op zich bestaand uit betekenisloze letters en woorden, voortgekomen (waarschijnlijk) uit een betekenisvolle context, het verhaal van de informatie.

Het is belangrijk ons ervan bewust te zijn dat zoiets als “kale” data niet bestaat. Er is altijd een context van waaruit het ontstaan en gekleurd is. Net als waardevrije wetenschap niet bestaat, is er geen waardevrije data. Net zoals er gelogen kan worden met statistiek, kan er gelogen worden met data.

Information

Informatie is data in een context, data die een betekenis heeft doordat het een onderdeel uit is gaan maken van een verhaal. Andersom, zoals hierboven al uitgelegd, is data altijd tot stand gekomen vanuit een verhaal. Hoe meer we ons bewust worden van het verhaal, hoe lastiger het is te spreken van data an-sich. Wellicht dat dat concept niet eens relevant is. De waarnemer beïnvloedt het waargenomene, op meer manieren dan we ons meestal bewust zijn. We zouden het wel willen, het is wel makkelijk als er “gewoon” data zou bestaan. Maar dat is een gevaarlijke wens. Het ontkennen van de context maakt liegen alleen maar makkelijker. De computer zegt het immers? (dat wil zeggen: de computer toont getalletjes)

Knowledge

Pas door het toepassen van informatie in ons handelen (het wordt als het ware fysiek gemaakt, een onderdeel van een lichamelijke actie) krijgt het een extra kwaliteit die het tot kennis maakt. Het verhaal is niet alleen maar een verhaal, maar tot leven gebracht in de werkelijke wereld. Het verhaal is uitgevoerd op het toneel. Hierdoor onderscheidt het zich fundamenteel van informatie, in de zin dat kennis iets levends is. Doordat het in de vorm wordt gebracht zal het zich aan moeten passen en veranderen. Als het dat niet doet zal de weerbarstige werkelijkheid er voor zorgen dat het verhaal onderuit gehaald wordt. Als het goed is! Want zoals Socrates terecht vreesde, en Korzybski in de Structural differential probeerde te visualiseren: soms kunnen verhalen hun eigen waarheid zijn… Spelen en vervormen, het experimenteren met verhalen is hierbij van belang. Presenteren wij informatie op die manier? Ik dacht het niet! Informatie wordt vrijwel altijd statisch gerepresenteerd. We koppelen gedrag (de “lezer” of “consument” van de informatie) en inhoud niet aan elkaar. Integendeel.

Dit is wat wij ontberen bij de vele verhalen die de rondte doen: de mogelijkheid te valideren of het verhaal een levend verhaal is dat in de werkelijke wereld tot uitvoering is gekomen, en begonnen is door die interactie te veranderen. Een verhaal dat in beton gegoten is, en iets absoluuts lijkt te hebben gekregen alsof het een transcendente waarheid zou zijn, is een dood verhaal, een belediging voor onze intelligentie.

Wisdom

Het herhaald toepassen van kennis in handelen, zodanig dat de internalisatie in het lichaam, alsof het een motorische functie wordt, het tot wijsheid maakt in een bijna alchemistisch proces. Wijsheid is kennis waar iets vanaf gehaald is. Wijsheid is minder dan kennis, niet meer. Waarom is het minder? Omdat de essentie van het geleerde over is gebleven, ontdaan van opsmuk. Meesterschap is hier een uiting van: “In der Beschränkung zeigt sich der Meister” (opm.: Goethe’s vervolgzin geeft aan dat hij hiermee eerder bedoelde dat wetten en regels ons helpen).

(Er is nog een niveau bóven wijsheid, dat ik hier niet expliciet noem maar in het diagram wel naar hint…)

Het verhaal

We hebben het in dit artikel veelvuldig genoemd: het verhaal. Het verhaal is het aspect van Business Intelligence dat ons inziens onderbelicht is. De relatief statische aard van data en informatie staat meestal centraal. Wij houden ons bezig met datastructuren, ontologieën en taxonomieën, en data definities. In de werkelijke wereld, waarin het verhaal vorm krijgt in de vorm van “performances”, zijn juist deze aspecten eigenlijk onzichtbaar. Zij spelen wel een rol, maar op de achtergrond. In de werkelijke wereld staan het gebeuren, de dynamiek, de interacties, de onverwachte wendingen, centraal.

Dit heeft geleidt tot een poging deze dynamiek te vangen. Frederick Winslow Taylor was bezeten door het idee dat een rationele, wetenschappelijke analyse van werkprocessen (de handelingen op de werkvloer) zou leiden tot een aanzienlijke verhoging van de productiviteit.

Nog steeds is er een dichotomie tussen twee manieren van kijken naar de wereld: de relatief statische, data-centrische, en de relatief dynamische, proces-centrische. Wat ontbreekt is een manier van kijken die beiden omvat, maar tevens ruimte biedt voor de diepere betekenis van “het verhaal”.

Uiteindelijk is de kracht van een levend verhaal dat het zowel de verteller als de luisteraar verandert.

Die verandering wordt ook wel “leren” genoemd.

Referenties

• Ackoff, R.L. (1989) “From Data to Wisdom”, Journal of Applied Systems Analysis, Volume 16, 1989 p 3-9.
• Hey, Jonathan (2004) “The Wisdom Chain” http://inls151f14.web.unc.edu/files/2014/08/hey2004-DIKWchain.pdf
• Dabney, Daniel P. (1986) The Curse of Thamus: An Analysis of Full-Text Legal Document Retrieval
• Korzybski, Alfred: Science and Sanity: An Introduction to Non-Aristotelian Systems and General Semantics